Το 2012, ο José Pereira do Nascimento έχασε το σπίτι του όταν το υδροηλεκτρικό εργοστάσιο Santo Antônio στο Porto Velho, στη βορειοδυτική λεκάνη του Αμαζονίου στη Βραζιλία, άνοιξε τις πύλες του. Το εργοστάσιο ισχύος 3.568 MW, που κατασκευάστηκε για να παρέχει ηλεκτρική ενέργεια σε 45 εκατομμύρια ανθρώπους, απελευθέρωσε ένα λασπωμένο χείμαρρο που πλημμύρισε τη γειτονιά του, αναγκάζοντας 120 οικογένειες να εκκενώσουν τα σπίτια τους, σύμφωνα με δημοσίευμα της βρετανικής εφημερίδας Guardian.
«Ο ποταμός έχει ξεφύγει από κάθε έλεγχο. Ξέραμε πότε θα πλημμυρίσει και πότε θα στερέψει. Τώρα πια κανείς δεν ξέρει», λέει ο Nascimento, πρώην κτηνοτρόφος. «Αυτό που οι άνθρωποι αποκαλούν πρόοδο, σκότωσε την ιστορία μας.»
Η δική του είναι μια θλιβερή αλλά όχι ασυνήθιστη ιστορία στον Αμαζόνιο, όπου έργα υποδομών και οικονομικής ανάπτυξης – φράγματα, αυτοκινητόδρομοι, οικισμοί και αγροκτήματα – αντικαθιστούν το δάσος, φέρνοντας μεν δρόμους, ηλεκτρικό ρεύμα και δουλειές, αλλά και αταξία, οργανωμένο έγκλημα, αποψίλωση και κλιματική αναταραχή.
Με την ώθηση θαρραλέων αγροτών και της πρωτοποριακής γεωπονικής έρευνας, η βιομηχανία σόγιας έχει εξαπλωθεί βαθιά στον Αμαζόνιο, καλύπτοντας γη, γεμίζοντας σιλό, και μετατρέποντας τη Βραζιλία στον μεγαλύτερο εξαγωγέα σόγιας στον κόσμο.
Σύμφωνα με μελέτες, οι μεταφορές σόγιας και καλαμποκιού στο λεγόμενο «τόξο του Αμαζονίου» αυξήθηκαν 4,8% το τελευταίο έτος και 288% την τελευταία δεκαετία. Η αγροτική ζώνη επεκτείνεται, αναδιαμορφώνοντας το περιβάλλον, τις υποδομές, την οικονομία και τις ζωές των κατοίκων.
Σήμερα, η σόγια καλλιεργείται σε 25 από τις 27 πολιτείες της Βραζιλίας, καλύπτοντας πάνω από το 50% της καλλιεργήσιμης γης της χώρας. Μόνο στους πρώτους 5 μήνες του 2025, η Βραζιλία εξήγαγε 51,53 εκατ. τόνους, +4,9% από το 2024.
Περίπου 80% της σοδειάς προορίζεται για ζωοτροφές, κυρίως προς την Κίνα, όπου το 85% της κατανάλωσης σόγιας αφορά ζωική παραγωγή.
Το 2006, οι μεγάλοι traders υπέγραψαν τη «μορατόρια σόγιας», δεσμευόμενοι να μη συναλλάσσονται με προϊόν που προέρχεται από αποψιλωμένες εκτάσεις μετά το 2008. Το 2023, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προχώρησε ακόμη παραπέρα, απαγορεύοντας όχι μόνο σόγια αλλά και άλλα 6 προϊόντα, αν προέρχονται από πρόσφατα αποψιλωμένα δάση, ζητώντας και απόδειξη μη-αποψίλωσης.
Ωστόσο, τα στοιχεία δείχνουν αντιφάσεις: αν και το 95,6% της επέκτασης έγινε σε ήδη διαταραγμένες περιοχές, 16% της καλλιεργούμενης γης προήλθε από εκχερσώσεις μετά το 2008, ενώ οι καλλιέργειες σε παρθένο δάσος σχεδόν τριπλασιάστηκαν 2018–2023, φτάνοντας τα 250.000 εκτάρια.
Το 2024, κυβερνήτες όπως ο Marcos Rocha (Rondônia) κατήργησαν φοροαπαλλαγές για όσους τηρούσαν το μορατόρια, κατηγορώντας το ως «καρτέλ». Η βραζιλιάνικη αρχή ανταγωνισμού Cade συμφώνησε και το ανέστειλε – μόνο για να το επαναφέρει ομοσπονδιακός δικαστής λίγο μετά.
Ο Nascimento, σήμερα 70 ετών, ζει 25 χλμ. έξω από το Porto Velho. Η γη γύρω του έχει καλυφθεί από σόγια. Τα φυτοφάρμακα γεμίζουν τον αέρα: «Πρώτα το τσούξιμο στο πρόσωπο, μετά η ζάλη και δυσκολία στην αναπνοή. Δεν είμαι μόνο εγώ· όλοι εδώ το νιώθουν», λέει.
Για τους καλλιεργητές, αυτή είναι η «μυρωδιά της προόδου».
Η επιτυχία της σόγιας τροφοδοτεί τη ζήτηση για περισσότερους δρόμους, λιμάνια και σιδηροδρομικά δίκτυα. Στον κεντρικό άξονα BR-364, περνούν 3.000–4.000 φορτηγά σόγιας την ημέρα, προκαλώντας 200 χλμ. μποτιλιαρίσματος κάθε σεζόν.
Κι όμως, μελέτες δείχνουν ότι 95% της αποψίλωσης στον Αμαζόνιο γίνεται εντός 5 χλμ. από δρόμους. Για κάθε χιλιόμετρο νέου αυτοκινητόδρομου, δημιουργούνται άλλα 30 χλμ. παράδρομων, με ακόμη μεγαλύτερη καταστροφή.
Παρά τα αρνητικά, η έρευνα δείχνει λύσεις. Η Mariangela Hungria κέρδισε το World Food Prize 2025 για μικρόβια που επιτρέπουν στη σόγια να δεσμεύει άζωτο από τον αέρα, μειώνοντας την ανάγκη σε λιπάσματα και αποτρέποντας εκπομπές 230 εκατ. τόνων CO₂.
Ο Alexandre Nepomuceno (Embrapa) τονίζει ότι η Βραζιλία έχει ήδη αρκετή αποψιλωμένη γη· δεν χρειάζεται νέα εκχέρσωση. Όμως, η τελική μάχη για τον Αμαζόνιο είναι στα χέρια της πολιτικής βούλησης.
